در گستره بی‌کران دنیای دیجیتال، نام‌هایی هستند که چنان با تار و پود اینترنت درآمیخته‌اند که تصور زندگی آنلاین بدون آن‌ها دشوار است. ویکی‌پدیا، این دانشنامه جمعی و عظیم، یکی از همین ستون‌های اصلی است؛ میراثی از آرمان‌گرایی اوایل دهه ۲۰۰۰ که دانش را به کالایی عمومی و رایگان تبدیل کرد. اما اکنون، تایتانی تازه از دل سیلیکون‌ولی سربرآورده و آماده به چالش کشیدن این امپراتوری است. در ۲۷ اکتبر ۲۰۲۵، ایلان ماسک، چهره جنجالی و پیشرو در فناوری، پروژه‌ای به نام «گروکی پدیا» (Grokipedia) را معرفی کرد و آن را درست بر گردن ویکی‌پدیا گذاشت.
این رونمایی صرفاً معرفی یک وب‌سایت جدید نبود؛ بلکه اعلام جنگی بود بر سر تعریف حقیقت، کنترل روایت‌ها و جهت‌دهی به آینده تولید دانش انسانی. گروکی پدیا، محصول شرکت هوش مصنوعی xAI، با ادعایی جسورانه وارد میدان شد: ارائه «حقیقت، تمام حقیقت و هیچ چیز جز حقیقت» و مقابله با آنچه ماسک «پروپاگاندای مغرضانه» و «ویروس ذهن بیدار» می‌خواند. اما سؤال کلیدی این است: آیا این پروژه آغازگر دوره‌ای نوین از دانش عینی خواهد بود یا صرفاً جایگزینی یک سوگیری با سوگیری دیگر، آن هم با نقابی از الگوریتم‌ها؟
به نظر می‌رسد ماسک با گروکی پدیا قصد دارد کنترل روایت‌های آنلاین را به دست بگیرد و خود را قاضی حقیقت معرفی کند، اما در عمل، خطر تعصب الگوریتمی و جهت‌دهی یک‌طرفه به اطلاعات واقعی وجود دارد. هرچند نوآوری در ارائه دانش قابل ستایش است، اما هیچ الگوریتمی نمی‌تواند جایگزین نقد انسانی، شفافیت و جمع‌آوری متوازن اطلاعات شود. به عبارت دیگر، گروکی پدیا ممکن است شروعی جذاب باشد، اما هنوز راهی طولانی تا تبدیل شدن به یک منبع معتبر و بی‌طرف دارد.
فلسفه شورش دیجیتال: چرا ایلان ماسک به جان ویکی‌پدیا افتاد؟
ریشه‌های ظهور گروکی پدیا را باید در سال‌ها انتقاد تند و بی‌وقفه ایلان ماسک از ویکی‌پدیا جست‌وجو کرد. او بارها این دانشنامه جمعی را متهم کرده که سوگیری ایدئولوژیک عمیقی دارد و گروه کوچکی از ویراستاران هم‌فکر، کنترل روایت‌ها در موضوعات حساس سیاسی و اجتماعی را در دست گرفته‌اند. به دیدگاه ماسک، ویکی‌پدیا دیگر منبعی بی‌طرف نیست، بلکه به بلندگوی یک ایدئولوژی مشخص تبدیل شده است.
گروکی پدیا قرار است پاسخ این «سم اطلاعاتی» باشد؛ پلتفرمی کاملاً متن‌باز و رایگان که وعده می‌دهد اطلاعاتی متعادل‌تر و عاری از جهت‌گیری‌های سیاسی ارائه کند. اما جاه‌طلبی ماسک فراتر از اصلاح یک دانشنامه عمومی است. او در شبکه اجتماعی X اعلام کرد که گروکی پدیا « گامی ضروری در جهت هدف xAI برای درک جهان» است. این جمله کوتاه، استراتژی دوگانه‌ای را روشن می‌کند:
- ابزار برای عموم: خلق دانشنامه‌ای جایگزین برای کاربرانی که به بی‌طرفی ویکی‌پدیا شک دارند.
- منبع تغذیه هوش مصنوعی: فراهم کردن پایگاه داده‌ای پاک و ساختاریافته برای آموزش مدل‌های زبان بزرگ آینده xAI، به دور از «آلودگی» های ویکی‌پدیا، تا هوش مصنوعی بتواند جهان را از زاویه‌ای «واقعی‌تر» درک کند.
به بیان دیگر، گروکی پدیا هم سلاحی در جنگ فرهنگی امروز و هم زیرساختی برای نبردهای هوش مصنوعی فردا است.
به نظر می‌رسد ماسک با گروکی پدیا نه فقط قصد ایجاد یک منبع دانش جایگزین را دارد، بلکه درصدد شکل‌دهی به الگوریتم‌هایی است که آینده درک ما از حقیقت را تحت تأثیر قرار می‌دهند. این حرکت جسورانه می‌تواند نوآورانه و تأثیرگذار باشد، اما همزمان خطر ایجاد یک روایت جانبدارانه دیجیتال جدید را نیز به همراه دارد. در نهایت، موفقیت این پروژه بیش از هر چیز به شفافیت، تنوع دیدگاه‌ها و مشارکت واقعی کاربران بستگی دارد.
افتتاحیه پرهیاهو: کپی آشکار و توهمات الگوریتمی
نسخه ۰.۱ گروکی پدیا با طراحی ساده و مینیمالیستی و تقریباً ۸۸۵,۰۰۰ مقاله فعالیت خود را آغاز کرد. این رقم در مقایسه با بیش از ۷ میلیون مقاله انگلیسی ویکی‌پدیا ناچیز بود، اما نشان‌دهنده شروعی جدی برای یک پروژه جاه‌طلبانه به شمار می‌آمد. با این حال، ماه عسل این دانشنامه نوظهور حتی یک روز هم دوام نیاورد و به سرعت با دو بحران جدی روبه‌رو شد.
جنجال اصلی اما از جایی آغاز شد که کاربران و رسانه‌ها متوجه شدند بخش بزرگی از مقالات گروکی پدیا، عملاً کپی مستقیم از همان ویکی‌پدیا است که قرار بود هدف انتقاد و جایگزینی آن باشد. موضوعاتی مانند «MacBook Air»، «PlayStation 5»، «جایزه نوبل» و حتی «دوشنبه» بدون تغییر و با ذکر کوتاه مجوز «محتوا از ویکی‌پدیا اقتباس شده است…» منتقل شده بودند. این تضاد آشکار، اعتبار پروژه را زیر سؤال برد: دانشنامه‌ای که برای مقابله با سوگیری ویکی‌پدیا ساخته شده بود، مجبور بود برای شروع کار، همان «سوگیری» را به کار گیرد.
این رخداد، استدلال منتقدان را تقویت کرد که ساختن یک پایگاه دانش جامع از صفر تقریباً غیرممکن است و حتی بزرگ‌ترین مخالفان ویکی‌پدیا نیز ناگزیر به بهره‌گیری از میراث آن هستند. واکنش بنیاد ویکی‌مدیا هم طنزآمیز و کنایه‌آمیز بود: «دانش ویکی‌پدیا همیشه انسانی خواهد بود… حتی گروکی پدیا برای حضور خود به ویکی‌پدیا نیاز دارد». ماسک نیز در پاسخ کوتاهی در X این مشکل را پذیرفت و نوشت: «می‌دانم. ما باید این مشکل را تا پایان سال حل کنیم.»
این اتفاق نشان می‌دهد که حتی پروژه‌هایی با جاه‌طلبی‌های فناورانه بالا، بدون پشتوانه انسانی و محتوای واقعی، نمی‌توانند از چالش‌های عملی عبور کنند. گروکی پدیا شاید ایده‌ای جذاب و آینده‌نگرانه باشد، اما کپی آشکار از ویکی‌پدیا، واقعیت تلخ وابستگی به منابع موجود و محدودیت‌های ساختار الگوریتمی را برجسته کرد. بدون حضور کاربران و ویرایش انسانی، هیچ الگوریتمی نمی‌تواند جایگزین دانش واقعی و بی‌طرف شود.
جنجال دوم: خطاهای واقعی و توهمات الگوریتمی
علاوه بر مشکل آشکار کپی‌برداری، نقطه ضعف ذاتی مدل‌های زبان بزرگ یعنی «توهمات» یا تولید اطلاعات نادرست، خیلی زود خود را در گروکی پدیا نشان داد. کاربران گزارش دادند که این دانشنامه نوظهور گاهی اطلاعات کاملاً اشتباه را به عنوان حقیقت منتشر می‌کند. برای نمونه، در یکی از مدخل‌ها آمده بود که سیاستمدار آمریکایی «ویوک راماسوامی» پس از کناره‌گیری ماسک از یک سمت، نقش کلیدی در دولت به دست گرفته است؛ ادعایی که اساساً بی‌پایه و نادرست بود. همچنین، دانشگاهیان برجسته‌ای مانند «سِر ریچارد ایوانز»، مورخ بریتانیایی، اعلام کردند که بیوگرافی‌شان در گروکی پدیا پر از خطاهای تحصیلی و حرفه‌ای است. این اشتباهات، به ویژه با توجه به سابقه چت‌بات Grok در تولید محتوای جنجالی و نامناسب در نسخه‌های اولیه، نگرانی‌ها را درباره واگذاری مسئولیت حساس «راستی‌آزمایی» به هوش مصنوعی افزایش داده است.
این رخداد نشان می‌دهد که حتی پیشرفته‌ترین الگوریتم‌ها نیز نمی‌توانند بدون کنترل انسانی، حقیقت را تضمین کنند. هوش مصنوعی ممکن است اطلاعات را با اعتماد کامل ارائه دهد، اما توهمات و خطاهای آن می‌توانند اعتماد کاربران را به شدت کاهش دهند. به همین دلیل، هر پروژه‌ای که قصد دارد جای ویکی‌پدیا را بگیرد، باید به‌شدت به نقش ویرایش انسانی و اعتبارسنجی داده‌ها توجه کند تا از انتشار اطلاعات غلط جلوگیری شود.
معماری دانش یا دیکتاتوری الگوریتم: وقتی انسان در برابر هوش مصنوعی کم می‌آورد
بزرگ‌ترین تفاوت گروکی پدیا با ویکی‌پدیا نه در ظاهر، بلکه در فلسفه و شیوه مدیریت دانش آن‌ها نهفته است. ویکی‌پدیا بر پایه مدلی آشفته، دموکراتیک و انسانی شکل گرفته است؛ هزاران ویراستار داوطلب از سراسر جهان با تکیه بر اصل «دیدگاه بی‌طرفانه» (NPOV) مقالات را بحث، ویرایش و تصحیح می‌کنند. این فرایند شفاف است و تاریخچه ویرایش‌ها، گفتگوها و اختلاف نظرها برای همه قابل مشاهده است؛ ویکی‌پدیا بیشتر یک «فرایند زنده» است تا محصول نهایی.
در مقابل، گروکی پدیا مسیر کاملاً متفاوتی را انتخاب کرده: دیکتاتوری الگوریتمی. در این پلتفرم، هوش مصنوعی مسئول تولید، ویرایش و به‌روزرسانی مقالات است و کاربران تنها می‌توانند از طریق فرم‌های محدود پیشنهاد اصلاحات بدهند. کل فرایند تولید محتوا در گروکی پدیا یک «جعبه سیاه» است و شفافیتی در آن دیده نمی‌شود. جنجالی‌ترین نمونه این مدل، برچسب «راستی‌آزمایی شده توسط Grok» در بالای مقالات است؛ عبارتی که به معنای راستی‌آزمایی یک الگوریتم توسط خودش است و دور باطل منطقی ایجاد می‌کند. به این ترتیب، گروکی پدیا بازگشتی به شیوه سنتی «دانش رسمی و از بالا به پایین» را رقم می‌زند، با این تفاوت که مرجع نهایی این بار نه متخصصان انسانی، بلکه یک الگوریتم تجاری و غیرشفاف تحت کنترل یک فرد است.
این مقایسه نشان می‌دهد که گروکی پدیا، هرچند نوآورانه به نظر می‌رسد، اما شفافیت، نقد انسانی و همکاری جمعی که ویکی‌پدیا را قابل اعتماد کرده، ندارد. وقتی الگوریتم‌ها بدون کنترل و نظارت انسانی مرجع نهایی حقیقت می‌شوند، خطر تولید دانش جانبدارانه و محدود بسیار بالا می‌رود. دانش بدون مشارکت انسان، حتی اگر دقیق به نظر برسد، نمی‌تواند کامل و بی‌طرف باشد و ممکن است تبدیل به ابزاری برای قدرت متمرکز شود.
نبرد سوگیری‌ها: گروکی پدیا و افسانه بی‌طرفی
هدف اصلی گروکی پدیا ارائه روایت بی‌طرف و مقابله با آنچه سوگیری ویکی‌پدیا نامیده می‌شد بود. اما شواهد اولیه نشان می‌دهد که این پروژه به جای حذف سوگیری، آن را با دیدگاه‌های مورد تأیید ایلان ماسک جایگزین کرده است. مقالات مربوط به موضوعات حساس سیاسی تفاوت‌های معناداری با ویکی‌پدیا دارند:
- شورش ۶ ژانویه کنگره آمریکا: گروکی پدیا این رخداد را صرفاً «شورش» (riot) می‌نامد و از اصطلاح «تلاش برای کودتا» پرهیز می‌کند، در حالی که به «ادعاهای گسترده درباره بی‌نظمی در رأی‌گیری» (ادعای اثبات‌نشده دونالد ترامپ) وزن بیشتری می‌دهد.
- جنگ اوکراین: در مدخل مربوط به این جنگ، کرملین به عنوان یک منبع برجسته ذکر شده و از اصطلاحات رسمی روسیه مانند «نازی‌زدایی» اوکراین استفاده می‌شود، عبارتی که بیشتر منابع غربی آن را پروپاگاندا می‌دانند.
- تئوری توطئه «جایگزینی بزرگ»: گروکی پدیا ادعا می‌کند که «پایه‌های تجربی» برای این ایده وجود دارد، ادعایی که جامعه علمی و مورخان آن را رد کرده‌اند.
این نمونه‌ها نشان می‌دهد که گروکی پدیا به جای رسیدن به بی‌طرفی مطلق، در حال ایجاد یک روایت جایگزین است؛ روایتی که با جهت‌گیری‌های سیاسی و فرهنگی خاص همسوست.
گرچه هدف اعلامی گروکی پدیا بی‌طرفی بود، تجربه اولیه نشان می‌دهد که الگوریتم‌ها و داده‌های تحت کنترل یک فرد یا شرکت، همیشه به سوگیری‌های خاص خود دچار می‌شوند. این پروژه بیش از آنکه «جایگزینی بی‌طرف» باشد، نوعی روایت سیاسی جایگزین و کنترل‌شده است و این سؤال جدی را مطرح می‌کند: آیا بی‌طرفی واقعی در عصر هوش مصنوعی و مالکیت متمرکز اطلاعات ممکن است؟
جدال بنیان‌گذاران: دو دیدگاه درباره تهدید گروکی پدیا
واکنش به ظهور گروکی پدیا میان بنیان‌گذاران ویکی‌پدیا کاملاً متفاوت بود. جیمی ولز، چهره اصلی و مدافع سرسخت مدل فعلی ویکی‌پدیا، با انتقاد شدید به میدان آمد. او هشدار داد که مدل‌های زبانی بزرگ (LLMs) ذاتاً مستعد «خطاهای بزرگ» هستند و برای تولید یک دانشنامه قابل اعتماد «به اندازه کافی خوب نیستند». ولز با کنایه گفت: «تصور کنید هوش مصنوعی‌ای که فقط از توییتر یاد گرفته باشد؛ یک هوش مصنوعی دیوانه و عصبی خواهد بود که بر اساس مزخرفات آموزش دیده است».
در مقابل، لری سنگر، هم‌بنیان‌گذار دیگر و منتقد طولانی‌مدت مسیر فعلی ویکی‌پدیا، رویکردی محتاطانه‌تر داشت. او اظهار کرد برداشت اولیه‌اش این است که گروکی پدیا «بسیار خوب» به نظر می‌رسد و «شاید» حتی از ویکی‌پدیا بهتر باشد. سنگر هشدار داد که اگر ویکی‌پدیا اصلاحات اساسی انجام ندهد، گروکی پدیا می‌تواند جایگاه و اهمیت آن را تهدید کند. این اختلاف نظر، نمایانگر شکاف عمیق دیدگاه‌ها درباره آینده تولید دانش در دنیای دیجیتال است.
این تضاد بین ولز و سنگر نشان می‌دهد که ورود هوش مصنوعی به عرصه دانش جمعی، هم فرصت و هم تهدید است. از یک سو، الگوریتم‌ها می‌توانند سرعت و دسترسی به اطلاعات را افزایش دهند، اما از سوی دیگر، بدون کنترل و شفافیت انسانی، خطر تولید خطا و روایت‌های جانبدارانه بسیار بالاست. آینده دانش دیجیتال، احتمالا در تقاطع هم‌زیستی هوش مصنوعی و ویرایش انسانی رقم خواهد خورد و پروژه‌هایی مثل گروکی پدیا آزمونی بزرگ برای این تعادل هستند.
جمع‌بندی: دانش؛ فرایند زنده یا محصول کنترل‌شده؟
گروکی پدیا هنوز در آغاز مسیر پرچالش خود قرار دارد. نسخه ۰.۱ آن، با تمام جنجال‌ها، کپی‌برداری‌ها و خطاها، تنها پیش‌نمایشی بود و ایلان ماسک وعده داده نسخه ۱.۰ «ده برابر بهتر» خواهد بود. اما چالش اصلی این پلتفرم نه فنی، بلکه فلسفی و مبتنی بر اعتماد است.
در ویکی‌پدیا، اعتماد از دل یک «فرایند» شفاف و مشارکتی شکل می‌گیرد؛ فرایندی آشفته، اما دائماً در حال اصلاح، که توسط یک بنیاد غیرانتفاعی مدیریت می‌شود. در گروکی پدیا اما، کاربران موظفند به یک «محصول» نهایی اعتماد کنند؛ محصولی که تولید آن غیرشفاف، الگوریتمی و تحت کنترل یک شرکت تجاری متعلق به یک فرد جنجالی است.
این وضعیت ما را با یک پرسش بنیادین روبه‌رو می‌کند: آیا دانش باید یک «کالای عمومی» باشد که به صورت جمعی و شفاف شکل می‌گیرد، یا یک «محصول» خصوصی که دیدگاه خاصی را منعکس می‌کند؟ گروکی پدیا، با تمام توان هوش مصنوعی و سرمایه‌گذاری پشت آن، تجسم کامل گزینه دوم است. این نبرد تازه آغاز شده و نتیجه آن، آینده دسترسی ما به اطلاعات و نحوه درک ما از خود «حقیقت» را رقم خواهد زد.
گروکی پدیا، هرچند از نظر تکنولوژیک پیشرفته است، اما فاقد آن حس هم‌افزایی و شفافیت انسانی است که ویکی‌پدیا را قابل اعتماد کرده. دانش، زمانی ارزشمند است که فرایندی زنده، مشارکتی و نقدپذیر داشته باشد؛ وقتی به یک محصول بسته و کنترل‌شده تبدیل شود، خطر جانبداری، تحریف و فقدان اعتماد به شدت افزایش می‌یابد. این پروژه آزمونی بزرگ برای تعادل میان نوآوری هوش مصنوعی و شفافیت انسانی است.