داروهای کاهش وزن در کودکان؛ راه‌حل یا ریسک پنهان؟

سازمان جهانی بهداشت (WHO) در تاریخ ۴ مارس ۲۰۲۵، همزمان با روز جهانی مقابله با چاقی، بر لزوم اقدام فوری برای مبارزه با بحران رو به رشد چاقی در جهان تأکید کرد. طبق گزارش این سازمان، در سال ۲۰۲۲ حدود ۳۷ میلیون کودک زیر ۵ سال و بیش از ۳۹۰ میلیون کودک و نوجوان بین ۵ تا ۱۹ سال با مشکل اضافه وزن دست‌وپنجه نرم می‌کردند. اضافه وزن در کودکان نه تنها سلامت جسمی آن‌ها را تهدید می‌کند، بلکه احتمال ابتلا به بیماری‌هایی چون دیابت، فشار خون بالا، کلسترول بالا، آپنه خواب، کبد چرب و حتی سندرم تخمدان پلی‌کیستیک در آینده را افزایش می‌دهد. کارشناسان حوزه بهداشت و تغذیه توصیه می‌کنند که مقابله با اضافه وزن کودکان نیازمند برنامه‌های درمانی جامع و فشرده است؛ برنامه‌ای که در برخی موارد، ممکن است شامل استفاده محدود و دقیق از داروهای کاهش وزن شود. اما سؤال مهم این است: آیا تجویز این داروها برای کودکان واقعاً ایمن و مؤثر است؟

مصرف داروهای کاهش وزن برای کودکان باید آخرین راه‌حل باشد و تنها تحت نظر متخصصان با تجربه و در شرایط خاص انجام شود. اولویت همیشه باید به اصلاح سبک زندگی، رژیم غذایی سالم و افزایش فعالیت بدنی داده شود، زیرا داروها می‌توانند عوارض جانبی جدی و بلندمدت داشته باشند و تجربه نشان داده است که تغییرات پایدار در سبک زندگی، اثرات مؤثرتری بر سلامت کودکان دارد.

پیامدهای چاقی در کودکان: وقتی وزن اضافی سلامت را تهدید می‌کند

چاقی در کودکان و نوجوانان زمانی تشخیص داده می‌شود که شاخص توده بدنی (BMI) آن‌ها بین صدک ۸۵ تا ۹۵ یا بیشتر باشد. به عنوان نمونه، اگر BMI یک پسر ۱۰ ساله ۲۱ باشد و در صدک ۸۵ قرار گیرد، اضافه وزن محسوب می‌شود و اگر BMI او به ۲۳ برسد و بالاتر از صدک ۹۵ باشد، کودک چاق تلقی می‌شود.( BMI  با تقسیم وزن به کیلوگرم بر مجذور قد به متر محاسبه می‌شود.(
کودکان چاق در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به مشکلات جدی سلامتی نسبت به همسالان با وزن طبیعی هستند. برخی از مهم‌ترین عوارض چاقی عبارت‌اند از:

• دیابت نوع ۲: این بیماری زمانی رخ می‌دهد که بدن قادر به استفاده مؤثر از گلوکز نباشد و می‌تواند باعث آسیب به چشم، عصب‌ها و کلیه‌ها شود. کودکان دارای اضافه وزن بیشتر در معرض ابتلا به دیابت نوع ۲ هستند.
• بیماری‌های قلبی: کلسترول بالا و فشار خون ناشی از چاقی، خطر بیماری قلبی را در کودکان افزایش می‌دهد و ممکن است در طولانی‌مدت منجر به حمله قلبی یا سکته شود.
• آسم و مشکلات تنفسی: التهاب مجاری هوایی در کودکان چاق شایع است و چاقی یکی از عوامل همراه با آسم به شمار می‌آید.
• اختلالات خواب: آپنه خواب و خروپف شدید در کودکان چاق شایع است، زیرا وزن اضافی در ناحیه گردن می‌تواند مجاری تنفسی را مسدود کند.
• درد و مشکلات مفصلی: وزن اضافی فشار زیادی به مفاصل وارد می‌کند و باعث درد، سفتی و محدودیت حرکتی می‌شود، اما کاهش وزن می‌تواند این مشکلات را تا حد زیادی بهبود بخشد.

 چاقی در کودکان فراتر از یک مسئله ظاهری است و سلامت جسمانی و روانی آن‌ها را به طور جدی تهدید می‌کند. پیشگیری و مدیریت این وضعیت از طریق رژیم غذایی سالم، افزایش فعالیت بدنی و آموزش عادات زندگی درست اهمیت بیشتری نسبت به درمان‌های سریع دارد. توجه به عوارض بلندمدت و شروع اصلاح سبک زندگی از سنین پایین، می‌تواند آینده‌ای سالم‌تر برای کودک رقم بزند.

درمان چاقی در کودکان: رویکردی چندجانبه و پیشگیرانه

متخصصان، چاقی در کودکان را یک بیماری مزمن و پیچیده می‌دانند که عوامل متعددی در بروز آن نقش دارند؛ از جمله دسترسی محدود به غذاهای سالم و مغذی، کمبود فعالیت بدنی و مراقبت‌های بهداشتی ناکافی. درمان چاقی در کودکان و نوجوانان، به ویژه گروه سنی ۱۲ سال به بالا، معمولاً به صورت ترکیبی از چند رویکرد انجام می‌شود: استفاده از داروهای کاهش وزن تحت نظر پزشک، رفتاردرمانی و اصلاح شیوه زندگی. این رویکرد جامع با هدف ایجاد چارچوبی مؤثر برای مقابله با چاقی و ارتقای سلامت نوجوانان طراحی شده است.

در موارد چاقی شدید در کودکان ۱۳ سال و بالاتر، گاهی جراحی کاهش وزن نیز توصیه می‌شود که اهمیت رسیدگی به موقع و مداخلات مناسب را نشان می‌دهد. علاوه بر این، به کودکان شش ساله و بالاتر توصیه می‌شود که به صورت سالانه شاخص توده بدنی (BMI) آن‌ها بررسی شود و مصاحبه‌های انگیزشی برای ایجاد انگیزه و تغییر سبک زندگی انجام گیرد. این روش پیشگیرانه امکان پایش منظم، تشخیص زودهنگام و مداخله به موقع را فراهم می‌کند و نقش مهمی در پیشگیری از مشکلات سلامت بلندمدت دارد.

درمان چاقی در کودکان بدون نگاه جامع و چندبعدی نتیجه‌بخش نخواهد بود. تمرکز بر اصلاح سبک زندگی و ایجاد عادات سالم از سنین پایین، همراه با ارزیابی و مداخلات منظم، کلید موفقیت است. داروها و جراحی تنها ابزارهایی هستند که در شرایط خاص و تحت نظارت دقیق متخصص، می‌توانند مکمل این مسیر باشند، اما تغییر پایدار در رفتار و رژیم غذایی، ستون اصلی سلامت آینده کودک است.

داروهای کاهش وزن در کودکان: بله یا خیر؟

در سال ۲۰۲۳، آکادمی اطفال آمریکا (AAP) رویکرد خود نسبت به درمان چاقی کودکان را تغییر داد و استفاده از داروهای کاهش وزن را برای کودکان ۱۲ سال به بالا مجاز دانست. همچنین، غربالگری کودکان ۱۳ سال و بالاتر برای جراحی چاقی توصیه شد. این تغییر، اولین اصلاح مهم در ۱۵ سال گذشته بود و درمان ۱۴.۴ میلیون کودک و نوجوان آمریکایی مبتلا به چاقی مزمن را هدف گرفت. اما سؤال اصلی این است: آیا داروهای کاهش وزن برای هر کودک مناسب هستند؟ پاسخ ساده‌ای وجود ندارد.

تحقیقات نشان می‌دهد که برای بسیاری از کودکان، تغییر سبک زندگی، تغذیه سالم و فعالیت بدنی منظم می‌تواند اثر چشمگیری بر کاهش وزن و بهبود BMI داشته باشد؛ حدود ۷۵ درصد از برنامه‌های فشرده رفتاری و تغذیه‌ای به نتایج قابل توجهی دست یافته‌اند. با این حال، محدودیت دسترسی و تعهد زمانی این برنامه‌ها باعث می‌شود که اصلاح سبک زندگی تنها برای همه کودکان کافی نباشد. از سوی دیگر، برخی کارشناسان نگران استفاده زودهنگام از داروهایی مانند Ozempic، Wegovy و Saxenda هستند و معتقدند ایمنی و اثربخشی طولانی‌مدت آن‌ها در کودکان هنوز مشخص نیست. تأثیر این داروها بر رشد، دریافت کالری و انرژی کودکان نیز موضوعی است که نیاز به بررسی دقیق دارد.

با این وجود، در مواردی که اضافه وزن شدید سلامت کودک را تهدید می‌کند و سایر روش‌ها کارساز نیستند، داروهای کاهش وزن می‌توانند نقش مهمی در مدیریت وزن ایفا کنند. به ویژه زمانی که وزن کودک سریع‌تر از رشد قد افزایش می‌یابد و کنترل آن با تغییر سبک زندگی دشوار است، داروها می‌توانند به روند درمان کمک کنند. البته مصرف دارو باید همیشه همراه با رفتار درمانی و اصلاح سبک زندگی باشد و به تنهایی به عنوان راهکار درمانی اصلی استفاده نشود.

 داروهای کاهش وزن می‌توانند ابزار مفیدی در شرایط خاص باشند، اما نه راهکار همگانی. اولویت همیشه باید به پیشگیری، تغذیه سالم و فعالیت بدنی مستمر داده شود. استفاده از داروها زمانی منطقی است که خطرات سلامت کودک جدی باشد و سایر مداخلات به اندازه کافی مؤثر نباشند. درمان موفق، تلفیقی از سبک زندگی سالم و در صورت نیاز داروهای پزشکی است، نه اتکا صرف به دارو.

داروهای کاهش وزن برای کودکان: معرفی و بررسی ایمنی

با افزایش چشمگیر اضافه وزن و چاقی در کودکان و نوجوانان، دوران انتظار برای مشاهده پیامدهای چاقی به پایان رسیده است. آکادمی اطفال آمریکا (AAP) توصیه کرده است که در کودکان ۱۲ سال به بالا و حتی در برخی موارد در سنین پایین‌تر، می‌توان از داروهای خاص کاهش وزن استفاده کرد. اما این داروها شامل چه گزینه‌هایی هستند و چه مزایا و خطراتی دارند؟

• متفورمین (Metformin): این دارو عمدتاً برای درمان دیابت نوع ۲ استفاده می‌شود، اما می‌تواند کاهش جزئی BMI را نیز در کودکان و نوجوانان ایجاد کند. عملکرد آن با کاهش تولید گلوکز در کبد و افزایش حساسیت سلول‌ها به انسولین است. عوارض شایع شامل تهوع، نفخ، درد شکم و اسهال می‌باشد که ممکن است برای کودکان ناراحت‌کننده باشد.
• اورلیستات (Xenical): اورلیستات جذب چربی در روده را مهار می‌کند و برای کودکان ۱۲ سال به بالا تأیید شده است. اگرچه در کاهش BMI موثر است، عوارضی مانند استئاتوره، بی‌اختیاری مدفوع و نفخ، استفاده گسترده از آن را محدود کرده است.
• آگونیست‌های GLP-1 (مانند لیراگلوتاید، دولاگلوتاید، اگزناتید و سماگلوتاید): این داروها با کاهش تخلیه معده و کاهش اشتها، مصرف غذا را محدود می‌کنند. لیراگلوتاید اخیراً برای کودکان ۱۲ سال به بالا تأیید شده و Exenatide برای کودکان ۱۰ تا ۱۷ ساله مبتلا به دیابت نوع ۲ استفاده می‌شود. شایع‌ترین عوارض حالت تهوع و استفراغ است و خطر ابتلا به سرطان مدولاری تیروئید در بیماران با سابقه خانوادگی وجود دارد.
• فن‌ترمین (Phentermine): این دارو با کاهش اشتها از طریق مهار بازجذب نوراپی‌نفرین، سروتونین و دوپامین عمل می‌کند. استفاده کوتاه‌مدت (حداکثر ۳ ماه) برای نوجوانان ۱۶ سال به بالا مجاز است و عوارض آن شامل افزایش فشار خون، سرگیجه و خشکی دهان است.
• توپیرامات (Topiramate): داروی ضد تشنجی که در ترکیب با فن‌ترمین (Qsymia) برای کاهش اشتها استفاده می‌شود. عوارض آن شامل کند شدن عملکرد شناختی و خطر نقایص مادرزادی است و باید با دقت ویژه و تحت نظر پزشک مصرف شود.
• لیسدگزامفتامین (Vyvanse): این دارو که معمولاً برای ADHD تجویز می‌شود، می‌تواند اشتها را کاهش دهد و در درمان اختلال پرخوری در بزرگسالان کاربرد دارد. با این حال، داده علمی کافی برای اثربخشی و ایمنی آن در کاهش چاقی کودکان وجود ندارد.

 داروهای کاهش وزن می‌توانند ابزار مفیدی برای کودکان با چاقی شدید و تهدیدکننده سلامت باشند، اما استفاده از آن‌ها همیشه باید با دقت، تحت نظر پزشک و همراه با اصلاح سبک زندگی انجام شود. بسیاری از داروها عوارض جدی دارند و اثر طولانی‌مدت آن‌ها روی رشد و سلامت کودکان هنوز کاملاً مشخص نیست. تمرکز اصلی باید بر پیشگیری، تغذیه سالم و فعالیت بدنی باشد و دارو تنها به عنوان مکمل در شرایط خاص مورد استفاده قرار گیرد.

راهکارهای مؤثر برای پیشگیری و مدیریت چاقی در کودکان

برای پیشگیری و درمان چاقی در کودکان، تمرکز اصلی باید بر ایجاد عادات سالم و پایدار باشد نه اقدامات کوتاه‌مدت یا رژیم‌های سخت. در این مسیر چند نکته کلیدی می‌تواند راهنمای والدین باشد:

• هدف‌گذاری وزنی واقع‌گرایانه: بسیاری از کودکان نیازی به کاهش وزن ندارند و در سنین رشد ممکن است حفظ وزن یا حتی افزایش تدریجی آن طبیعی باشد. کودکان بزرگ‌تر ممکن است نیاز داشته باشند وزن خود را به تدریج، حدود ۲۰۰ تا ۹۰۰ گرم در هفته، کاهش دهند. مشورت با پزشک متخصص برای تعیین هدف وزنی مناسب، بهترین راهنمای والدین است.
• رژیم‌های غذایی محدودکننده ممنوع: تعیین رژیم‌های سخت کاهش کالری بدون نظارت متخصص می‌تواند منجر به کمبود مواد مغذی مورد نیاز برای رشد کودک شود و دیدگاه منفی او نسبت به غذا را شکل دهد. به جای آن، تمرکز بر تغذیه متعادل و سالم باشد.
• همراهی خانواده: تغییر سبک زندگی باید یک تلاش جمعی باشد. زمانی که والدین و سایر اعضای خانواده سبک زندگی سالم را دنبال می‌کنند، کودک نیز به تبعیت از آن عادت می‌کند. مطالعات نشان داده‌اند که احتمال موفقیت کاهش وزن در کودکانی که والدینشان نیز تغییرات سالم را پذیرفته‌اند، بسیار بیشتر است.
• شروع با اقدامات کوچک: تغییرات تدریجی و قابل کنترل، مانند افزودن یک وعده میوه بیشتر یا افزایش فعالیت بدنی روزانه، بهتر از اصلاحات ناگهانی و شدید عمل می‌کنند و اثرات آن‌ها پایدارتر است.

پیشگیری و درمان چاقی کودکان تنها با محدودیت و رژیم‌های سخت امکان‌پذیر نیست. ایجاد عادات غذایی سالم، فعالیت بدنی منظم و مشارکت خانواده، پایه‌ای‌ترین و مؤثرترین ابزارها برای دستیابی به وزن سالم و حفظ سلامت طولانی‌مدت کودکان هستند. تغییرات کوچک اما مستمر، کلید موفقیت واقعی است.

عادت‌های ساده برای سبک زندگی سالم کودکان

برای کمک به کودکان در ایجاد عادت‌های سالم، می‌توان هر هفته تنها یک یا دو تغییر کوچک را شروع کرد و به تدریج آن‌ها را گسترش داد:

• جایگزینی نوشیدنی‌ها: به جای آبمیوه و نوشابه‌های شیرین، آب یا شیر کم‌چرب و بدون چربی را پیشنهاد دهید.
• صبحانه کامل: یک صبحانه متعادل با غلات کامل و پروتئین، مثل نان گندم کامل با کره بادام‌زمینی، باعث سیری طولانی‌تر و کاهش پرخوری در طول روز می‌شود.
• انتخاب غلات سالم: نان سفید و برنج تصفیه‌شده را با نان گندم کامل و برنج قهوه‌ای جایگزین کنید و خوراکی‌هایی مثل کینوآ و بلغور نیم‌پز گندم را امتحان کنید.
• محدود کردن فست‌فود: سعی کنید بیشتر از یک بار در هفته از رستوران‌ها و فست‌فود استفاده نکنید.
• خرید هوشمندانه: میوه، سبزیجات و تنقلات سالم خریداری کنید و خوراکی‌های پرکالری مثل چیپس و شیرینی را محدود کنید، بدون اینکه هیچ غذایی به طور کامل ممنوع شود.
• اندازه‌گیری وعده‌ها: استفاده از بشقاب و لیوان کوچک به کنترل میزان غذا کمک می‌کند.
• غذا خوردن خانوادگی: دور هم غذا خوردن بدون تلویزیون، عادات سالم غذایی را تقویت می‌کند و ارتباطات خانوادگی را افزایش می‌دهد. مطالعات نشان می‌دهد کودکانی که سه وعده غذایی یا بیشتر در کنار خانواده می‌خورند، ۲۰ درصد کمتر به غذاهای ناسالم علاقه نشان می‌دهند و ۱۲ درصد کمتر احتمال دارد اضافه وزن داشته باشند.
• تشویق به مصرف میوه و سبزیجات: این مواد کم کالری و سرشار از مواد مغذی‌اند؛ کودکان روزانه به ۱ تا ۳ فنجان سبزیجات و ۱ تا ۲ فنجان میوه نیاز دارند.
• فعالیت بدنی روزانه: کودکان باید روزانه ۶۰ دقیقه فعالیت بدنی داشته باشند. این کار می‌تواند شامل پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری، ورزش مورد علاقه کودک یا بازی‌های بیرونی باشد.

 تغییرات کوچک اما مداوم، پایه‌ای‌ترین راه برای تربیت کودکانی سالم است. وقتی کودکان از سنین پایین با عادات غذایی مناسب و فعالیت بدنی منظم آشنا شوند، احتمال ابتلا به چاقی و بیماری‌های مرتبط کاهش می‌یابد. کلید موفقیت، ایجاد محیط حمایتی خانوادگی و تشویق به سبک زندگی فعال و متعادل است، نه تحمیل قوانین سخت یا ممنوعیت‌های شدید.

کلام پایانی: داروها ابزار کمکی، نه راهکار اصلی

داروهای کاهش وزن می‌توانند در شرایط خاص به کودکان کمک کنند، اما همیشه باید در کنار اصلاح سبک زندگی مورد استفاده قرار گیرند. ورزش منظم، تغذیه سالم و کاهش مصرف غذاهای فرآوری‌شده اثرات بسیار مؤثری در کنترل وزن دارند و پایه‌ای‌ترین راهکار برای پیشگیری و درمان چاقی محسوب می‌شوند. ایجاد عادات سالم از دوران کودکی نه تنها به کاهش وزن فعلی کمک می‌کند، بلکه زمینه را برای حفظ وزن متعادل در بزرگسالی فراهم کرده و مسیر زندگی طولانی، سالم و موفق را برای کودک هموار می‌سازد.

 داروها نباید جایگزین سبک زندگی سالم شوند؛ آن‌ها تنها مکملی هستند برای کودکانی که با چاقی شدید مواجه‌اند و تغییرات رفتاری و تغذیه‌ای به تنهایی کافی نیست. تمرکز اصلی باید بر آموزش و تقویت عادات پایدار باشد تا اثرات درمان طولانی‌مدت و ماندگار باشد.